Od Westerplatte do Virtuti Militari. Droga westerplatczyków do odznaczeń.

Jak żołnierze z południa Polski znaleźli się w nadmorskiej placówce? Wynikało to z rotacyjnego systemu wymiany plutonów wartowniczych w WST na Westerplatte. Wymiana załóg następowała tam co sześć miesięcy, a od 1938 r. obsada plutonów Składnicy była realizowana przez oddziały Wojska Polskiego z całego kraju. W październiku 1938 r. do dowództwa 2. Dywizji Piechoty Legionów stacjonującego w Kielcach przyszedł rozkaz sformowania plutonu wartowniczego na Westerplatte. W jednostce niezwłocznie sporządzono listę kandydatów, według określonych wytycznych. Pożądane było m.in., aby oficerowie byli stanu kawalerskiego, a szeregowcy sądowo i dyscyplinarnie niekarani. Służbę na Westerplatte traktowano jako wyróżnienie i tak ją przedstawiono wybranym do wyjazdu żołnierzom.

Na przełomie marca i kwietnia 1939 r., osiemdziesięciu żołnierzy 2. Dywizji Piechoty zameldowało się u komendanta WST na Westerplatte mjr. Henryka Sucharskiego. Nie obyło się jednak bez komplikacji. W połowie marca Niemcy zajęli litewską Kłajpedę, w związku z czym wymiana całej załogi na półwyspie była ryzykowna. Polskie dowództwo obawiało się, że kolejnym celem III Rzeszy będzie Wolne Miasto Gdańsk wraz z półwyspem Westerplatte. Po kilku dniach sytuacja uspokoiła się i żołnierze z Kielecczyzny rozpoczęli służbę w polskiej placówce na Wybrzeżu.

Służba na Westerplatte nie należała do łatwych, nawet w okresie pokoju. Półwysep sąsiadował z Wolnym Miastem Gdańsk, w którym zdecydowaną większość mieszkańców stanowili Niemcy, wrogo nastawieni do polskiej placówki. Ponadto, załodze nie udzielano urlopów i nawet kilkugodzinne przepustki były rzadkością. Żołnierze nie mogli również przyjmować paczek, a z rodziną i bliskimi kontaktowali się wyłącznie listownie. Prawdopodobnie nie spodziewali się również, że w trakcie półrocznej służby wezmą udział w pierwszej bitwie II wojny światowej. Po siedmiu dniach oporu, komendant placówki mjr Henryk Sucharski podjął decyzję o kapitulacji,a obrońcy trafili do niemieckiej niewoli. Wówczas na czele ich listy priorytetów na pewno nie znajdowała się kwestia uhonorowania orderem VM. Sprawa odznaczeń powróciła tuż po zakończeniu wojny i dla wielu westerplatczyków była bardzo emocjonująca.

Leon Pająk w czasie szkolnej uroczystości w SP nr 12 w Kielcach(zbiór SP nr 12 w Kielcach)

Już w 1945 r. orderem VM odznaczono piętnastu poległych obrońców Westerplatte i ośmiu żyjących. W kolejnych latach władze komunistyczne nie były skłonne do nagradzania westerplatczyków za ich heroiczną postawę. W okresie stalinizmu, żołnierze przedwojennego Wojska Polskiego byli piętnowani jako wrogowie ustroju. Sytuacja uległa poprawie dopiero w połowie lat pięćdziesiątych, wraz z gomułkowską „odwilżą”. O obrońcach Westerplatte przypominała prasa, a sami westerplatczycy zaczęli się spotykać. Duża w tym zasługa dowódcy „kieleckiego” plutonu wartowniczego - Leona Pająka. Już 17 marca 1957 r. zorganizował I Koleżeński Zjazd Westerplatczyków w Kielcach, na którym pojawiło się 38 obrońców WST. Spotkanie poprzedzone zostało mszą św.w kościele Niepokalanego Serca NMP w Kielcach w intencji poległych, a na zebraniu został odczytany wniosek o nadanie jednej z kieleckich ulic imienia Obrońców Westerplatte, rozmawiano o zwołaniu krajowego zjazdu westerplatczyków oraz poczyniono prace nad ich ewidencją. Po spotkaniu w Kielcach,które było znakomitą okazją do poruszenia tematu odznaczeń, wysłano wniosek o uhonorowanie 71 żołnierzy broniących Westerplatte orderem VM. Na wrześniowych uroczystościach w Gdańsku w 1957 r., ten prestiżowy order został przyznany jedynie Pająkowi, co wzbudziło napiętą atmosferę w środowisku kombatantów.

Pająk, od 1957 r. prezes Zarządu Wojewódzkiego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD) w Kielcach, wciąż czynił starania o przyznanie orderu VM kolejnym westerplatczykom. W 1960 r. Zarząd Główny ZBoWiD poinformował go o przyznaniu czterech orderów VM, trzynastu Krzyży Walecznych, siedemnastu srebrnych i 24 brązowych medali „Zasłużony na Polu Chwały” oraz 23 „Medali Zwycięstwai Wolności”. Problem polegał na tym, że przyznane odznaczenia różniły się od siebie rangą, a niemożliwym była (i wciąż pozostaje) ocena zasług poszczególnych obrońców. Władze komunistyczne doskonale zdawały sobie z tego sprawę i wykorzystywały ten fakt do skłócenia środowiska weteranów. Pająk znalazł się więc w niekorzystnym położeniu. Był świadomy, że nadanie odznaczeń różnej kategorii wywoła niezadowolenie. Wraz ze Stefanem Grodeckim (również obrońcą Westerplatte i członkiem ZBoWiD) rozważali, aby nie typować do wyróżnienia nikogo, jednak takie rozwiązanie mogło zamknąć drogę dodalszych starań.

W kolejnych latach historia bohaterskiej obrony WST była coraz lepiej widoczna w polskim krajobrazie. Szkoły i ulice otrzymywały imiona obrońców Westerplatte, w 1966 r.odsłonięto Pomnik Obrońców Wybrzeża, a rok później do kin zawitał film „Westerplatte” w reż. Stanisława Różewicza. Mimo, że obrona półwyspu była nośnym tematem, nie przełożyło się to na uhonorowanie wszystkich obrońców orderemVM. Sprawa odznaczeń przez władze była podejmowana sporadycznie. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych dokonano szesnastu uhonorowań, w tym pośmiertnie mjr. Sucharskiego, którego prochy w 1971 r. sprowadzono do kraju. Większość obrońców na order VM musiała poczekać do transformacji ustrojowej. W latach 1989–1990 wręczono121 odznaczeń, wiele z nich niestety pośmiertnie.

Odznaczenia pochodzącego z Jędrzejowa westerplatczyka Jana Hajduszkiewicza (zbiór Urszuli Deki)

Autor artykułu: Jakub Mularczyk Referat Edukacji NarodowejDelegatura Instytutu Pamięci Narodowej w Kielcach

Artykuł w wersji papierowej przeczytasz w Tygodniku eM wydanie 17.09.2023.