Regionalny wymiar „Kongresu Zjednoczeniowego” z grudnia 1948 r.

Oficjalne przygotowania relacjonowała na bieżąco ówczesna prasa. Przeglądając wydania z tamtego czasu znajdziemy opis udekorowanych ulic, relacje z wyborów delegatów czy licznie składanych zobowiązań. Z kolei w źródłach sporządzonych przez działaczy partyjnych i funkcjonariuszy UB można znaleźć informacje o nastrojach społecznych. Odbiegały one od opisywanego w prasie optymizmu, nadziei i euforii. Jak więc wyglądało przygotowanie do Kongresu na ziemi świętokrzyskiej i czego obawiało się miejscowe społeczeństwo?

Zobowiązania

Jednym z elementów przygotowań do Kongresu, obok wyboru delegatów PPS i PPR, były specjalne zobowiązania, składane przez załogi zakładów pracy. Akcja miała podnieś rangę wydarzenia i pokazać poparcie dla komunistów ze strony pracowników przemysłu. W odpowiedzi na „wyzwanie” pracowników Kopalni „Zabrze-Wschód”, w od początków października 1948 r. deklarację przyśpieszenia produkcji podjęły – trudno wskazać na ile spontanicznie – załogi co najmniej 162 fabryk w województwie kieleckim.

Wiec przedkongresowy w Hucie Ostrowiec, podczas którego przyjęto rezolucję ws. tzw.czynu kongresowego, PKF 46_48, Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej

Gorączka zobowiązań ogarnęła też inne gałęzie gospodarki. Dla przykładu, robotnicy budowlani deklarowali wcześniejsze zakończenie planów rocznych i wykonanie remontów mieszkań przed zaplanowanym pierwotnie terminem. Z kolei administratorzy Państwowych Nieruchomości Ziemskich obiecując wzrost produkcji zobowiązali się np. „wykonać plan tuczu świń i przekroczyć go o 10 proc.”.

Do zobowiązań dołączyła również młodzież szkolna, która obiecywała pomoc mniej uzdolnionym uczniom oraz studiowanie „elementarnych zasad marksizmu i leninizmu” lub uporządkowanie szkół i boisk sportowych. Uczniowie Gimnazjum im. Śniadeckiego w Kielcach zobowiązali się uzyskać 100 proc. promocji do następnych klas, ich rówieśnicy z Gimnazjum św. Królowej Jadwigi „wytworzyć w szkole atmosferę pracy, wykluczającą opuszczanie dni szkolnych, spóźnianie się i niesumienne przygotowanie [do] lekcji”, zaś uczęszczający do Gimnazjum św. Kingi „zapoznać się z zasadami marksizmu-leninizmu” oraz uporządkować szkołę i jej otoczenie. Podobne zobowiązania przyjęła młodzież w Busku, Bliżynie, Pińczowie, Staszowie czy Sandomierzu.

Przed Kongresem

Już od pierwszych dni grudnia 1948 r. w większych miastach województwa odbywały się uroczystości na cześć zbliżającego się kongresu, zebrania członków związków zawodowych, masówki fabryczne. Przez województwo przebiegły młodzieżowe sztafety „Gwiaździstego Biegu”, niosącego „pozdrowienia na Kongres”, zapoczątkowane w Rzeszowie i Katowicach. Na niesionym przez uczestników sztafety pergaminie pojawiały się pieczątki i podpisy przedstawicieli zakładów znajdujących się na trasie biegu. W niedzielę 12 grudnia w miejscowościach gminnych zorganizowano okolicznościowe akademie dla mieszkańców wsi.

            Dwa dni przed rozpoczęciem Kongresu w Teatrze im. S. Żeromskiego w Kielcach, odbyło się uroczyste pożegnanie kieleckich delegatów. „Po akademii – relacjonowało „Życie Radomskie” – uformował się olbrzymi pochód, który przy dźwiękach Międzynarodówki i przy świetle różnokolorowych rakiet przemaszerował na dworzec kolejowy. (…) Dźwięki Międzynarodówki gromkie okrzyki na cześć Zjednoczonej Partii Klasy Robotniczej pożegnały odjeżdżający pociąg”.

Władze zadbały, by odpowiedni wygląd zyskały ulice i zakłady pracy. „Kielce toną w czerwieni. Na gmachu, w którym mieści się Wojewódzka Rada Narodowa [Pałac Biskupów Krakowskich – M.Z.] umieszczono wielkie portrety przywódców socjalizmu oraz polskiej klasy robotniczej. W poprzek ulicy Sienkiewicza zawieszono czerwone transparenty z hasłami podkreślającymi znaczenie doniosłego aktu połączenia partii robotniczych oraz marszu Polski do socjalizmu. Boczne ulice i przedmieścia przybrano również czerwienia, portretami i chorągwiami. (…) Najbardziej jednak imponująco przedstawia się dekoracja dworca kolejowego”. Podobnie udekorowane były inne większe miasta regionu. Na ulicach niektórych miejscowości zamontowano megafony, za pośrednictwem których transmitowano przemówienia z auli Politechniki Warszawskiej.

Powstanie PZPR

W przeddzień Kongresu Jedności, 14 grudnia w Teatrze „Roma” odbył się II Zjazd PPR, a nieodległym Teatrze Polskim – XXVIII Kongres PPS. Przedstawiciele obu partii podjęli uchwały w sprawie połączenia. Następnego dnia, przed godz. 10:00 syreny fabryczne w całej Polsce obwieściły robotnikom rozpoczęcie kongresu warszawskiego. Zebrani w halach zakładowych pracownicy wysłuchali przemówienia Bieruta inaugurującego wydarzenie. Następnie na miejscu przemawiali członkowie dyrekcji, przodownicy pracy, władze miasta, związków zawodowych. Pracownicy – powszechnym wówczas zwyczajem – przyjmowali stosowne rezolucje popierające powstanie PZPR. Wieczorem w miastach organizowano akademie oraz występy artystyczne lub zabawy ludowe.

            Kolejne dni Kongresu w Warszawie wypełniły niezliczone wystąpienia działaczy nowo powstałej partii, „dyskusja” nad dokumentami programowymi czy wybory władz PZPR. Prasa relacjonowała obrady kongresu, toczone w obecności przedstawicieli innych partii komunistycznych z rożnych kontynentów, zamieszczając obszerne fragmenty wystąpień, skład wybranych gremiów partyjnych, komentarze z prasy zagranicznej oraz informacje o wydarzeniach towarzyszących. Jednym z nich była prezentacja przed gmachem Politechniki Warszawskiej pięciu egzemplarzy nowej konstrukcji – ciężarówek „Star”, wyprodukowanych w Zakładach Starachowickich.

            Kongres trwał do 22 grudnia. Już następnego dnia w Kielcach zebrał się Komitet Wojewódzki (KW) PZPR. Nie było niespodzianek przy wyborze władz – I sekretarzem został Jan Kozłowski, dotychczasowy szef PPR w województwie. Następnie egzekutywa KW PZPR dokonała pierwszych zmian na stanowiskach kierowniczych w administracji, rozpoczynając praktykę obsadzania posad w ramach nomenklatury partyjnej, gwarantującej komunistom kontrolę nad tworzonym przez siebie systemem.

Do początków lutego 1949 r. trwała „akcja scaleniowa”, polegająca na łączeniu kół PPS i PPR. Jedynie w kilku miejscowościach doszło do zgrzytu, gdy nieliczni członkowie partii odmawiali ponownego wypełnienia kwestionariusza, obawiając się, że będzie to równoznaczne z deklaracją przystąpienia do spółdzielni produkcyjnej. Mimo że byli członkowie PPS stanowili około 1/3 przynależnych do PZPR w województwie kieleckim, zostali zmarginalizowani w władzach kół partyjnych, komitetów gminnych, miejskich i powiatowych. Prym wiedli niegdysiejsi pepeerowcy.

Wiec przed budynkiem Politechniki Warszawskiej, grudzień 1948 r., Archiwum IPN

Przemówienie Bolesława Bieruta, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Nastroje społeczne

Oceniając nastroje społeczne w województwie kieleckim szef WUBP w Kielcach ppłk Józef Pluta pisał o „radości, entuzjazmie, zadowoleniu” warstw uważanych za bazę społeczną komunistów. Na robotników, „inteligencję pracującą” i „biedne chłopstwo” pozytywnie miały działać dekoracje miast, zobowiązania i „duch powziętych na Kongresie uchwał”. Co prawda zauważał „podszepty wrogiej propagandy” oraz „wrogie” napisy i ulotki, lecz – jego zdaniem – nie zepsuły one „świątecznego nastroju”.

Wydaje się, że o ile niektórych ogarnął prawdziwy entuzjazm, o tyle nie można było zignorować negatywnych odczuć, które podziałała znaczna część społeczeństwa. W związku za zapowiedzianym na Kongresie planem rozbudowy przemysłu robotnicy obawiali się obniżenia płac przy jednoczesnym wzroście cen na żywność i odebraniu świadczeń rodzinnych. Mieszkańców wsi niepokoiło widmo kolektywizacji i tworzenia kołchozów.

Wiele emocji wywołała zapowiedź oddzielenia Kościoła od państwa. Obawiano się zamykania kościołów, zabronienia ślubów kościelnych i chrztów. Zaniepokojeni byli nawet członkowie nowo powstałej partii. Podczas zebrania w Zakładach Starachowickich dopytywano, z czego będą żyli księża, dlaczego zdejmuje się krzyże w miejscach publicznych i czy kościoły zostaną zamienione w muzea. Po referacie o oddzieleniu Kościoła od państwa – jak zapisano w protokole ze spotkania – „widać było zażenowanie w oczach towarzyszy”, z jeden z robotników oświadczył dumnie: „byłem i będę wierzący i nikt mi tej wiary nie wydrze z serca”.

Artykuł w wersji papierowej opublikowany będzie w wydaniu 17 grudnia 2023 Tygodnika eM.

Autor artykułu:  Dr Michał Zawisza,  Referat Edukacji Narodowej Delegatura Instytutu Pamięci Narodowej w Kielcach.