Wysłuchaj pierwszej audycji radiowej z cyklu „Wdzięczni Bohaterom - Powstańcom Styczniowym Walczącym na Kielecczyźnie"

Część1:

Część2:

Wersja tekstowa audycji:

Dzień dobry przed mikrofonem Michał Łosiak, moim i państwa gościem jest Urszula Oetingen historyk z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Dziś porozmawiamy na temat dowódców powstania styczniowego walczących na kielecczyźnie. Oczywiście na samym początku należy wymienić Mariana Langiewicza w pierwszych 2 tygodniach powstania jego oddział stacjonował i tworzył się w Wąchocku. Póżniej walczył w rejonie Świętego Krzyża oraz w bitwie pod Małogoszczą i Grochowiskami, ale tych dowódców jest zdecydowanie więcej.

Ważne jest to, żeby też docierać do tych dowódców, którzy walczyli, prowadzili mniejsze oddziały, którzy właśnie ginęli na polu walki. Taką ważną postacią, która związana jest właśnie z działaniami, głównie na terenie województwa sandomierskiego był Dionizy Czachowski nazywany też w literaturze krwawym starcem, chociaż wcale nie był starcem, bo miał około 50 lat. Przypomnijmy, że Dionizy Czachowski cały czas stał przy Langiewicza podczas bitwy pod grochowiska mi nie chciał przejść na teren Galicji, tylko cofnął się ze swoim oddziałem i powrócił w Góry Świętokrzyskie i między innymi to było w drugie połowie marca 1863 roku. Jak działał oddział Dionizego Czechowskiego. No może naprzód tak ogólnie ten oddział był niesamowicie ruchliwy, bo Dionizy Czachowski chciał pokazać, że powstanie w różnych jakby tutaj miejscach trwa w różnych miejscowościach. Dlatego bardzo szybko jego oddział się przemieszczał. To były po prostu takie nieraz marsze w ciągu dnia nieraz 40 km żołnierze musieli musieli przejść, pojawiał się w jednym miejscu później znikał. Generalnie działał na terenie powiatu Opoczyńskiego, powiatu Opolskiego również działał pod Kielcami. Pojawiając się na tym obszarze na terenie województwa sandomierskiego tutaj utworzył zgrupowanie, nawet sięgał w pewnych okresach do 2000 osób.

Gdzie walczył czachowski?  Przede wszystkim należy wymienić takie miejscowości jak Grabowiec, Stefanków, Boria. Grabowiec to miejscowość niedaleko Solca. Tutaj właśnie w Grabowcu 15 kwietnia 1863 roku roku Czachowski został mianowany naczelnikiem sił zbrojnych województwa sandomierskiego. Walczył w okolicach Grabowca, walczył pod Stefankowej w kwietniu 1863, pod Borią. Prowadził również walki w okolicach Jeziórka i Rzeczniowa. Nie mylić tego Jeziorka, które jest niedaleko. To nawet nie była miejscowość. To było takie uroczysko leśne, jakieś takie miejsce, gdzie pracownicy leśni się zatrzymywali.  Nazwa występująca w okolicach Ostrowca, tutaj między innymi w Donicy Czechowski walczył z wojskami rosyjskimi, i odniósł zwycięstwo. Później w okolicach Rzeczniowa koło Grabowca czyli w okolicy Iłży  cały czas krążymy. Później w okolicach Radzanowa.

Kiedy oddział Czachowskiego zakończył swoje działania.?

W połowe czerwca 1863 roku. Czachowski był uważany przez dowódców rosyjskich za jednego z najgroźniejszych dowódców powstania. Za jego schwytanie wyznaczono nagrodę pieniężną. Także był taką osobą bardzo, bardzo poszukiwaną, ponieważ on swoim autorytetem, który sobie tutaj zbudował, powodiwał iż powstanie w tej części, Królestwa na terenie województwa sandowmierskiego trwało. Chociaż różnie oceniano Czachowskiego, tak jak tutaj użyłam tego pojęcia krwawy starzec, bo rzeczywiście bardzo przestrzegał dyscypliny, ale co ciekawe nie był, nie miał kontaktu ze służbą wojskową. Pamiętajmy o tym, że w oddziałach powstańczych służyły osoby i dowodziły powstańczami, osoby które były niegdyś oficerami armi rosyjskiej, armii pruskiej, armii austriackiej i mnóstwo jest właśnie takich dowódców . Natomiast Czachowski nie służył w wojsku. On co było jeszcze tutaj jakby plusem, jeżeli chodzi o jego działalność, no wiadomo, że atmosfera rodzinna, ale też on urodził się w okolicach Radomia, a później przeniósł się na Wołyń. Kilka lat przed wybuchem powstania wrócił tutaj w okolice Radomia i znał doskonale ten teren. Zresztą jakby pisano o nim, lubiał wędrować po lasach, lubią polować. dzięi temu znał takie różny przejścia różny takie ostoje, gdzie po prostu mógł się schronić. Tutaj do ostatnich walk dochodzi w okolicach Bobrzy i pod ratajami. Oczywiście miejscowość Bobrza jest kojarzona z tym wielkim zakładem hutniczo metalurgicznym, który był budowany w początkach lat trzydziestych 19 wieku .Nie został ukończony ale to zabudowania i ten wielki mur oporowy pozostał do dnia dzisiejszego i między innymi tutaj oddział Czachowskiego zaatakowany przez rosjan bronił się na terenie tego  wielkiego zakładu. Musiał się wycofać i Opuścił ten teren, później przez Ćmińsk zagnańsk łączną przez Dół i przez Siekierno przez lasy Siekierzyńskie oddział wycofywał się wcześniej jeszcze Czechowski nakazał, żeby w sytuacji, kiedy już nie będzie mozna się bronić , kiedy ten nacisk wojsk rosyjski będzie bardzo duży, rozejść się. Broń zakopać i po prostu czekać dalej na jego, na jego sygnał. Pod Ratajami koło Wąchocka. Ostatecznie 11 czerwca oddział, który wynosił wtedy no właściwie stopniał do około 100 ludzi rozszedł się tak to nazwijmy. Czechowski wyjechał do Lipia koło. Iłży. Później, 17 czerwca wyjechał na teren Galicji, gdzie właśnie zamirzał stworzyć nowy oddział. Generalnie już wyprzedzając, jakby tutaj tą działalność Czachowskiego. Z powrotem tutaj wrócił. W listopadzie zginał pod Jaworem Soleckim. Władze powstańcze bardzo doceniały działalność Czachowskiego. Rząd Narodowy skierował do niego nawet taką osobną odezwę, w którym podkreślał te jego zasługi, bo właściwie jeszcze raz powtórzę, on podtrzymywał  to powstanie na terenie województwa sandomierskiego. Natomiast Pani doktor wspomniała o Zygmuncie Chmieleńskim, który działał przede wszystkim na terenie bliżej Krakowa, bliżej tamtej granicy z Austrią w powiecie olkuskim, ale też, a później też już działał w zgrupowaniu generała Hauke Bosaka.

Kolejną postacią, którą należy koniecznie wymienić jest Karol kalita pseudonim Rembajło. Co możemy powiedzieć o tym bohaterze powstania.

To zawodowy oficer armii austriackiej. Także miał tutaj to przygotowanie wojskowe. Po raz pierwszy wkroczył on na teren Galicji latem 1863 roku jednak ten jego pobyt trwał bardzo krótko w okolicach Igołomi Czernichowa właśnie nad nad granicą galicyjską i jego oddział został pokonany i Rębajło wycofał się. Kolejne jego wkroczenie miało miejsce w połowie Września 1863 roku w okolicach Szczesna w lasach cisowskich zaczął tutaj formować właśnie swój oddział. Oddział, który bardzo zasłużył się tutaj w walkach później, kiedy wprowadzono już reformę tutaj wojsk powstańczych. Rembajło stał na czele tak zwanego Pułku Stopnickiego i ten punkt. Właśnie tutaj, niezwykle się zasłużył. W drugiej połowie października w tym pułk słuzyło około 300 żołnierzy, później stopniowo rozrastał się i w różnych właśnie momentach nawet liczył około 1000 żołnierzy. W momencie, kiedy generał Józef Hauke Bosak objął dowództwo drugiego korpusu właśnie Karol Kalita Rymbaiło był taką, jakby tutaj najmocniejszą postacią  i taką ostoją działalności Hauke Bosaka, oprócz jeszcze innych dowódców. Karol Kalita Rymbajło walczył na terenie . Tak jak już wcześniej mówiłam na terenie głównie powiatu Opoczyńskiego, powiatu Opatowskiego, w lasach Cisowskich, między innymi w styczniu 1864 roku walczył w okolicach Iłży i tutaj właśnie odniósł świetne zwycięstwo. Później już prowadził działania, jakby w ramach  drugiego korpusu generała Hauke Bosaka. Ja wymieniam tutaj nazwy właśnie drugi korpus. Z czym to się wiązało? Mianowicie oczywiście z działalnością Romualda Traugutta. 15 grudnia 1863 roku został wydany dekret którego zamiarem było uporządkowanie powstańczej siły militarnej i na mocy tego dekretu nakazano utworzenie 4 korpusów , które miały działać na terenach objętych powstaniem styczniowym. Dowódcą drugiego korpusu był generał Hauke Bosak. Ten drugi korpus miał działać na terenie województwa sandomierskiego i krakowskiego i później kaliskiego. Pozostałe trzy korpusy miały działać na lubelszczyźnie,  w województwie mazowieckim, województwie płockim. Rzeczywiście taką poważną działalność podjął tylko ten drugi korpus generała Hauke Bosaka. Czas tej części naszej rozmowy dobiegał końca. Zapraszam tuż po przerwie. Audycja współfinansowana ze środków otrzymanych od Ministerstwa Obrony Narodowej.

Bohaterowie powstania styczniowego walczący na kielecczyźnie.

Wracamy do państwa po przerwie przypomnę, że moim i państwa gościem jest profesor Urszula Oettingen i historyk z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Rozmawiamy o dowódcach powstania styczniowego walczących na kielecczyźnie. Jednym z najsłynniejszych dowódców był także generał Józef Hauke Bosak, który dowodził oddziałami, które w listopadzie 1863 roku zajęły Opatów i walczyły w rejonie Świętego Krzyża.

Postać która, najbardziej z tychy wszystkich dowódców, oprócz Dionizego Czachowskiego, zapisała się w działaniach na tym terenie. Mianowicie i to jest taki świetny przykład, jak właśnie wpływ rodziny wpływ otoczenia, wpływ środowiska może wpłynąć na zmianę poglądów i z osoby, która jakby służyła w armii carskiej, która dowodziła tutaj wojskami rosyjskimi, chociażby wojnie kaukazkiej. zwalczjąc tych, którzy walczyli o swoją niepodległość na terenie Kaukazu, osoba ta jakby nawraca się, można powiedzieć staje się gorącym patriotą.Generał Hauke Bosak. Tak jak wspominałam, był oficerem wysokim oficerem armii rosyjskiej w latach pięćdziesiątych i na początku lat sześćdziesiątych jakoś nawiązał między innymi poprzez swoją rodzinę i przez przez jeszcze inne osoby kontakt z hotelem Lambert. Spotykał się z wieloma osobami sztuki, kultury. Już w Warszawie i właśnie to środowisko spowodowało że zaczął zmieniać swoje poglądy? Również ożenił się wtedy i też pod wpływem jego żony też zmienił te poglądy. Dwa razy składał podanie o dymisję z wojska carskiego w 1862 roku. W 1863 roku już opuścił  wojsko rosyjskie i związał się właśnie z działaniami powstańczymi. Gdzie walczył Hauke Bosak? Wczesniej należy też wspomnieć o czymś takim, mianowicie późnym latem 1863 roku odbyła się wielka narada w Krakowie z udziałem między innymi Romualda Traugutta, Hauke Bosaka, innych wielkich dowódców. Celem tej narady było jakby opanowanie południowej części Królestwa Polskiego i jakby zmobilizowanie tych wszystkich sił zjednoczenie tych wszystkich sił powstańczych które działały w różnych, nieraz w rozproszeniu drobnych oddziałach. Niestety nie udało się. Planowano wejście oddziałów z Galicji na teren Lubelszczyzny, to był jeden rzut, a drugi rzut to właśnie wejście generała Hauke Bosaka na teren województwa krakowskiego i sandomierskiego. Niestety nic z tego nie wyszło na Lubelszczyźnie te działania się nie powiodły. Jesli chodzi o województwo sandomierskie i krakowskie, oddziały hauke bosaka weszły na ten teren w październiku i tutaj walczyły właściwie dokąd się dało. Wspominałam juz o tej bitwie pod Iłżą. Wspominałam też o pierwszej bitwie pod Opatowem, w listopadzie 1863 roku. Właściwie to nie była bitwa, tylko wkroczenie do Opatowa, zagarnięcie kasy miejskiej. To był też bardzo ważny aspekt działań powstańczych. Bo powstańcy potrzebowali pieniędzy, potrzebowali właściwie wszystkiego, żeby  walczyć. A więc tutaj zagarnięto dużą kwotę z kasy miejskiej z opatowa i wycofano się. Należy jeszcze o tym wspomnieć, że oddziały generała Hauke Bosaka pierwszą rocznicę wybuchu powstania styczniowego 22 stycznia 1864 roku wkroczyły do bodzentyna. Tutaj odbyła się wielka defilada. Wielka uczta poprzedzona uroczystym nabożeństwem. Jak wspominają pamiętnikarze wołano "Niech zyje Polska". Blisko 4 do 5 tys. żołnierzy wojsk powstańczych tutaj zgromadziło się, już jakby to powstanie dogorywało, a tutaj Hauke Bosak właśnie dał taki przykład, taka propaganda powstańcza, miała być taka promocja, powstania, ze jednak działa, taka siła działa, ten drugi korpus i działają te oddziały powstańcze. Oddziały powstańcze prowadziły działalność, ale ostatecznie takim miejscem, które wiążemy z klęską powstania, była bitwa w lutym 1864 roku pod Opatowem zakończona klęską. Tutaj między innymi między działał Zwierzdowski, który został ranny i później został stracony.

Należy także podkreślić, że samo dowództwo powstania styczniowego było bardzo zróżnicowane.

To był wielki problem. Właśnie dla rządu narodowego, dla osób kierujących powstaniem ci dowódcy, tak jak już wspominałam, wywodzili się z różnych środowisk z różnych armii. Z armii pruskiej, austriackiej, rosyjskiej. Jedni przyjeżdżali z emigracji. Inni jeszcze brali udział w wiosnie ludów na Węgrzech, w wojnie wyzwoleńczej Włoch Garibaldiego. Także, różne środowiska, różne aspiracje. Pewne cechy psychiczne ci ludzie posiadali,jedni uważali  że nadają się świetnie właśnie do kierowania oddziałami, pomimo, że nie mieli takiego jakiegoś przygotowania i nieraz brakowało nawet takiej empatii do tych podkomendnych, ale inni na przykład łączyli tą empatię do podkomendnych. Taką surową życzliwość z pewnymi wymaganiami. Mowa o Dionizym czachowskim Zygmunt Chieleński o którym też pisano, że był bardzo surowy, ale też potrafił docenić przywiązanie do idei narodowej tą walkę to poświęcenie. W nawiązaniu do tego chciałabym jeszcze wspomnieć o jednej rzeczy, bo tak też utarło się w historiografii, że w literaturze zę żandarmeria Narodowa, która działała i która została zorganizowana w maju 1863 roku, był to taki odział, który karał zdrajców, ale że właściwie karała wiele osób, po prostu, które nie zasługiwały na to. Żandarmeria Narodowa była też takim można powiedzieć elitarnym oddziałem. W pewnym sensie jej żołnierze pilnowali, w jaki sposób są przestrzegane dekrety rządu narodowego, też ochraniali wojska powstańcze. Ochraniali, oddziały. Warto wymienić działający na terenie ponidzia blisko 200 osobowy oddział, który działał pod dowództwem Kazimierza Konrada Płaszczyńskiego. Bardziej ta postać jest znana pod pseudonimem Bogdan Bończa. Drugi oddział żandarmerii związany z poniedziem, ale nie tylko, bo też działał na terenie województwa samdomierskiego to Oddział Władysława Nowackiego Kopaczyńskiego , który nosi pseudonim Junosza. Ten odział powstał we wrześniu 1863 roku i też oprócz tego, że pilnowali możemy tak jak obecnie żandarmeria pilnuje porządku  swoich oddziałach , to oni też pilnowali porządku. Oprócz tego działała tak zwana tajna policja nazywano ich "sztyletnikami". Taki oddział, który no był, był najbardziej kojarzony właśnie z tą taką bardzo sym takim bardzo, surowym działaniem, ale takie działania też są wskazane w pewnych sytuacjach. To była wojna, to była wojna polsko rosyjska, gdzie rzeczywiście  tak jak na wojnie stosowano różne środki i po prostu ogarniając tą całą działalność militarną i cywilną żandarmeria wojskowa spełniła właściwie swoją rolę. Także też należy ich docenić.

Nasza rozmowa dobiegła końca. Ja przypomnę, że o dowódcach powstania styczniowego walczących na kielecczyźnie rozmawiałem razem z profesor Urszulą Oettingen historykiem z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Rozmawiał Michał Łosiak, do usłyszenia. Audycja współfinansowana ze środków otrzymanych od Ministerstwa Obrony Narodowej.

Projekt  „Wdzięczni Bohaterom - Powstańcom Styczniowym walczącym na Kielecczyźnie" jest zadaniem publicznym współfinansowanym ze środków otrzymanych od Ministerstwa Obrony Narodowej.